İlişkilerde Batık Maliyet Yanılgısı: Geçmişe Bağlı Kalmak Mı, Özgürleşmek Mi?

Bir ilişkiye yıllarımızı verdik ve artık mutlu olmadığımız bu ilişkiyi sürdürmek zorunda mıyız?
Bir zamanlar çok sevdiğimiz insanları, artık bizi mutlu etmese bile hayatımızda tutmalı mıyız?

İnsan ilişkilerinde en yaygın hatalardan biri, sırf geçmişte emek harcadığımız için bir ilişkiye devam etmek, Batık Maliyet Yanılgısı. Geçmişte verdiğimiz onca sevgi, fedakârlık, zaman ve çaba, mantıklı bir şekilde devam etmemiz gerektiğini bize hissettirir. Çoğu zaman duygusal yatırımlarımızın boşa gitmesini kabul etmez ve mutsuzluk içinde kalmayı seçeriz.

Oysa Mine Urgan’ın şu sözü, tam da bu yanılgıdan özgürleşmenin önemini vurgular:
“Karpuzu kestin baktın ki kabak, gene de zorla yiyecek misin o karpuzu?
Bu cümleyi duyduktan sonra başladığım her ne ise, hoşlanmadığım yerde bırakmaya karar verdim. Kitabı da, insanı da…”

Batık Maliyet Yanılgısı Nedir?

Ekonomi ve psikolojide sıkça kullanılan bu kavram, geçmişte yapılan yatırımlar nedeniyle bir durumu sürdürmenin mantıklı olduğunu düşünme eğilimidir. Bir film izlerken sıkılsak da “başladık, bitirelim” demek, gereksiz bir kurşapara verdik diye devam etmek ya da modası geçmiş bir projeye saplanıp kalmak gibi örneklerle karşımıza çıkar.

Ancak konu duygusal ilişkiler olduğunda bu yanılgı çok daha karmaşık ve yıpratıcı olabilir.

İlişkilerde Batık Maliyet Yanılgısı Nasıl Ortaya Çıkar?

Romantik ilişkiler ve evliliklerde insanlar, geçmişte verdikleri emek ve zaman nedeniyle ayrılmayı mantıksız bulabilirler. Şu cümleler size tanıdık geliyor mu?

• “Bu kadar yıl birlikte olduk, şimdi ayrılırsak tüm emeklerimiz boşa gider.”

• “Onu çok sevdim, her şeyini ezbere biliyorum, başka biriyle nasıl başlayabilirim?”

• “O kadar fedakârlık yaptım, şimdi bırakmak mantıklı mı?”

• “En sıkıntılı dönemlerini ben çektim, sefasını da ben süreceğim.”

Bu düşünceler, ilişkiyi gerçekten sağlıklı ve mutlu olduğu için değil, geçmişte yapılan yatırımları kaybetmemek için sürdürme eğilimine işaret eder. Oysa duygusal yatırımlar, finansal yatırımlardan farklıdır. Bir hisse senedi değer kaybettiğinde, onu elimizde tutmaya devam etmek yerine satıp başka bir yatırım yapmak mantıklı olabilir. Peki ya ilişkiler? Zarar eden bir ilişkiye tutunmaya devam etmek, kişinin kendi mutluluğuna ve psikolojik sağlığına ne kadar zarar verebilir?

Neden Bırakamıyoruzun, Psikolojik Etkileri?

İlişkilerde Batık Maliyet Yanılgısı’nın arkasında birkaç psikolojik faktör bulunur:
İnsan beyni, kayıpları kazançlardan daha güçlü bir şekilde algılar. Bir ilişkiyi bitirmenin getirdiği “kaybı” önlemek için, ilişkiye tutunmak daha kolay gelebilir.
“Elalem ne der?” kaygısı, özellikle ülkemiz gibi kolektivist toplumlarda bireylerin mutsuz ilişkileri sürdürmesine neden olan en önemli etkilerdendir. Boşanma oranlarının arttığı ülkelerde bile, hala pek çok kişi “bu kadar yıl dayanmışken neden şimdi ayrılasın?” baskısını oldukça yoğun hisseder.
Ayrıca duygusal yatırımın yüceltilmesi ve “Aşk fedakârlık ister” gibi romantize edilen söylemler, bireyin kendi ihtiyaçlarını görmezden gelmesine yol açar. Sevgi, elbette özveri gerektirir; ancak bu, tükenmişlik ve mutsuzluk pahasına olmamalıdır. Mehmet Zihni Sungur hocamızın “İlişkilerde benleri yok etmek pahasına biz olabilmek çabası” bu durumu çok güzel özetleyen bir cümledir.

Hangi Bağlanma Stilleri ve Kişilik Özellikleri Batık Maliyet Yanılgısına Daha Fazla Düşer?

Bağlanma stilleri, ilişkilerde nasıl davrandığımızı ve duygusal yatırımları nasıl yönettiğimizi büyük ölçüde etkiler. Bazı bağlanma stilleri, Batık Maliyet Yanılgısı’na daha fazla kapılmaya meyilli olabilirler.

• Kaygılı bağlanma stiline sahip bireyler, ilişkilerinde yüksek düzeyde onay ve güvence ararlar. Terk edilme korkusu nedeniyle ilişkide yaşanan sorunlara rağmen ayrılmaktan kaçınabilirler. “Bu kadar fedakârlık yaptım, bırakmak olmaz” düşüncesiyle, sağlıksız ilişkileri uzun süre sürdürebilirler. Partnerlerinin ilgisini kaybetme korkusuyla, kendilerini ihmal edecek derecede çaba sarf edebilirler.

• Kaçıngan Bağlanma Stili sahip bireyler, duygusal yakınlıktan kaçınmaya eğilimli olsalar da, bazen ilişkiyi bitirmektense mesafeli bir şekilde sürdürmeyi tercih edebilirler. “Yeni bir ilişkiye başlamak daha zor olur” veya “Mevcut durumu değiştirmek istemiyorum” gibi düşüncelerle, duygusal olarak tatmin edici olmayan ilişkilerini devam ettirebilirler. İlişkiden kopmuş hissetseler bile ayrılmayı erteleyebilirler.

• Güvenli Bağlanma Stiline sahip bireyler ise, ilişkilere daha sağlıklı bir perspektiften bakarlar. Mevcut ilişkinin kendilerine zarar verdiğini fark ettiklerinde, geçmiş yatırımlara odaklanmadan mantıklı kararlar alabilirler. “Bu ilişki bana ve sana artık iyi gelmiyor” diyerek duygusal ve psikolojik sağlıklarını korumaya öncelik verebilirler.

• Mükemmeliyetçi bireyler, bir şeyleri yarım bırakmayı başarısızlık olarak görebilirler. “Bu ilişkiyi yürütmeliyim, yoksa başarısız olmuş olurum” düşüncesiyle, mutsuz ilişkileri devam ettirebilirler.

• Düşük özsaygıya sahip bireyler, kendilerini değersiz hissedebilir ve daha iyisini hak etmedikleri yanılgısına kapılabilirler. “Zaten kimse beni istemez, bu yüzden bu ilişkide kalmalıyım” gibi yıkıcı düşüncelerle, ilişkide kalmak için geçmiş yatırımlara sarılabilirler.

• Bazı insanlar ilişkilerde kendilerini feda etmeye daha yatkındır. Ve “Ben ona bu kadar emek verdim, o da değişir” veya “Onun için bu kadar şey yaptım, gitmem haksızlık olur” gibi düşüncelerle, kendilerini ikinci plana atabilirler.

Peki, Bu Yanılgıdan Nasıl Kurtulabiliriz?

Batık Maliyet Yanılgısı’ndan çıkmanın ilk adımı, geçmişte yapılan yatırımlar yerine ilişkinin şu anki ve gelecekteki etkilerini değerlendirmek olacaktır. Bu süreçte yardımcı olabilecek birkaç soruyu kendimize soralım:

• Bu ilişki beni mutlu ediyor mu, yoksa sadece alışkanlıktan mı devam ediyorum?

• Karşımdaki kişi benim ihtiyaçlarıma duyarlı mı?

• İlişkiyi sürdürmek, gelecekte bana zarar mı getirecek yoksa mutluluk mu?

• Bu ilişkiye devam etmek istememin sebebi gerçekten sevgi mi, yoksa harcadığım yılları kaybetme korkusu mu?

Bu soruların cevabına göre ilişkiye şans vermek gerekiyorsa, gerekli sorumlulukları alarak devam etmek çok güzel olur. Ama tamamen olumsuz ve kurtarılamayacağını düşünüyorsak bitirmek en doğrusu olacaktır.

Tıpkı kötü bir kitabı bitirmek zorunda olmadığımız gibi, bir ilişki de bize zarar veriyorsa bırakılabilir. Çünkü her kitap gibi, her ilişki de bir gün bitebilir—önemli olan, hikâyenin bizim için nasıl ilerlediğini değerlendirebilmektir.
Sonuç olarak, Batık Maliyet Yanılgısı’ndan kurtulmak, sağlıklı ve mutlu bir hayat sürdürmek için kritik bir adımdır. Bazen en büyük cesaret, devam etmek değil, zorla tutunduğumuzu bırakmaktır.