Beyin hem çok karmaşık hem de kendi içinde düzenli bir organdır. Karmaşık yapısı onu anlamayı zorlaştırsa da öğrenmeye başlayınca içindeki düzen de ortaya çıkmaya başlar. Peki öğrenmeye nereden başlamak gerekir? Yapısal mı yoksa işlevsel özelliklerine göre mi ele almak gerekir? Bu sorulara cevap verebilmek için uzun yıllardır beyin araştırmaları yapılır. Bu da zamanla yapılan araştırmanın gerekliliklerine göre farklı sınıflandırma yöntemlerinin ortaya çıkmasına yol açar. Kimi araştırmacılar beyni loblara göre sınıflandırır, kimi hücre yapılarına bakar, kimi de gelişim sürecine göre bölümlere ayırır. Her sınıflandırma, beyni başka bir açıdan ele almamızı sağlar. Bu yazıda, beynin en çok kullanılan yapısal ve işlevsel sınıflandırma yöntemlerine geniş çerçeveden bakarak beyni öğrenme yolculuğunda bir güzergâh belirleyebilmek ve öğrenmeyi parçalara bölerek kolaylaştırmak hedeflenir.
Yapısal ve İşlevsel Sınıflandırma
Beyni anlamayı kolaylaştırmak için onu bir şehire benzetebiliriz. Nasıl ki bir şehir hem nasıl konumlandığı hem de nasıl işlediği açısından farklı açılardan incelenebilir, beyin de aynı şekilde yapısal ve işlevsel yönleriyle ele alınabilir. Hangi konuyu araştırmak istiyorsak ona göre bir yol haritası çizebiliriz. Şimdi bu iki sınıflandırma yönteminin alt başlıklarında neler olduğuna bakalım.
1) Yapısal Sınıflandırma
Yapısal sınıflandırma, beynin fiziksel yerleşimini dikkate alır. Tıpkı bir şehir haritasında semtler, caddeler, köprüler ve binalar nasıl konumlandırılmışsa, beyinde de loblar, kıvrımlar, bölgeler ve bağlantılar bulunur. Bu sınıflandırma, “Nerede ne var?” sorusunu yanıtlar ve genellikle cerrahlar, anatomi çalışanlar veya görüntüleme uzmanları için yol gösterici olur. En yaygın kullanılan yapısal sınıflandırma araçları aşağıda paylaşılmıştır:
-
Loblara göre:
-
Frontal lob (yüksek bilişsel işlevler, karar alma, planlama, problem çözme, dikkat vb.)
-
Parietal lob (duyu işleme, uzaysal algı)
-
Temporal lob (işitsel algı, bellek)
-
Oksipital lob (görsel algı)
-
-
Brodmann alanlarına göre: Farklı işlevlere göre sınıflandırılmış 52 farklı alan.
-
Embriyolojik gelişime göre:
-
Telensefalon
-
Diensefalon
-
Mezensefalon
-
Metensefalon
-
Miyelensefalon
-
2) İşlevsel Sınıflandırma
İşlevsel sınıflandırma ise, şehrin ne iş yaptığını, yani hangi bölgede hangi faaliyetlerin gerçekleştiğini gösterir. Harita artık sadece sokakların nerede olduğunu değil, o sokaklarda ne olduğunu ve ne üretildiğini de gösterir. İşlevsel bakış, “Nerede ne yapılır?” sorusuna cevap verir. Psikologlar, nöropsikologlar, rehabilitasyon uzmanları bu sınıflandırmayı kullanarak “Bir bölgede oluşan hasarın sonuçları neler olur?” sorusunu sorabilir ve tedavi yöntemlerini planlayabilirler. İşlevsel sınıflandırma sistemlerine örnek olarak aşağıdaki yöntemler sayılabilir:
-
İşlevsel Sistemler:
-
Motor Sistem (M1, SMA, basal ganglion)
-
Duyusal Sistem (somatosensory, görsel, işitsel yollar)
-
Limbik Sistem (amigdala, hipokampus, OFC)
-
Yürütücü Sistem (DLPFC, ACC, OFC)
-
-
Fonksiyonel Ağlar:
-
Varsayılan Mod Ağı (Default Mode Network)
-
Dil Ağı (Language Network)
-
Görsel Ağ (Visual Network)
-
İşitsel Ağ (Auditory Network)
-
Duyusal-Motor Ağı (Sensorimotor Network)
-
Salience Ağı (Salience Network)
-
Merkezi Yürütücü Ağ (Central Executive Network)
-
Dorsal Dikkat Ağı (Dorsal Attention Network – DAN)
-
Ventral Dikkat Ağı (Ventral Attention Network – VAN)
-
Limbik Ağı (Limbic Network)
-
Büyük Resmi Görmek
Hayatta bazen karmaşık işler, ardı sıra gelen görevler, tamamlanması gereken ödevler bizi bekler. Ancak Bilişsel Yük Kuramı (Cognitive Load Theory)’nin de söylediği gibi, çalışma belleği (working memory) sınırlı bir kapasiteye sahiptir. Bu sınırlı kapasite, bir anda yalnızca belirli miktarda bilgiyi işleyebilir. Eğer aynı anda çok fazla bilgi zihin tarafından işlenmeye çalışılırsa, bilişsel yük artar ve öğrenme verimi düşer. Bu durum bizi bazen öyle bir umutsuzluğa sürükler ki işlere başlamakta bile zorlanırız.
Burada Gestalt Teorisi’nin de dediği gibi, bir adım geri çıkıp büyük resmi görmek faydalı olabilir. Bu teoriye göre insan beyni bilgiyi doğrudan bir bütün olarak algılamaya eğilimlidir. Örnek olarak, müzik dinlerken tek tek notalara değil müziğin genel akışına odaklanırız. Bu eğilim, beynimizin karmaşayı anlamlandırma biçimidir. Karmaşa içinde anlamı yakalayabilmek için parçalara değil, onların birbirleriyle kurduğu ilişkilere bakmak gerekir. Zihin, dağınık unsurları bir bütün içinde yeniden düzenleyebildiğinde rahatlar ve çözüm yolu kendiliğinden ortaya çıkar.
Beyni öğrenmek isteyen bir kişi için de bu durum geçerlidir. Uzaktan bakıldığında loblar, limbik sistemler, Brodmann alanları derken nereden başlayacağımızı bilemeyebiliriz. Ancak sınıflandırma yapıp genel çerçeveyi çizdiğimizde artık öğrenmek için bir yolumuz olmuş olur. Zihin düzenli, sınıflandırılmış bilgi ile karşılaştığında, bilişsel yük azalır ve çalışma belleği fazla zorlanmamış olur. Bu da öğrenme sürecini kolaylaştırır ve kişinin başaramama kaygısını azaltır. Beyni anlamaya çalışırken fark ederiz ki, onun düzen arayışı bizimkinden farksızdır. Çünkü çoğu zaman anlam, doğru yöntemin ışığında görünür hale gelir.
