Ergenlik dönemi, nörobiyolojik olarak ödül duyarlılığının arttığı; dürtü denetimi, planlama ve duygu düzenleme becerilerinin ise hâlâ olgunlaştığı bir eştir. Bu gelişimsel arka plan, algoritmaların daha çok etkileşim için optimize ettiği bildirim akışlarıyla birleştiğinde sosyal medyayı ergenler için olağanüstü çekici kılar. Güncel halk sağlığı rehberleri bu nedenle “yasak” yerine sosyal medya hijyeni yaklaşımını—yani güvenli, amaçlı, yaşa ve bağlama uygun kullanımı—önerir (American Psychological Association [APA], 2023; Office of the Surgeon General, 2023).
Kanıt gövdesi, ortalama kullanım düzeylerinde etkinin küçük olduğunu; riskin daha çok “nasıl, ne zaman ve ne amaçla kullanıldığına” bağlı biçimde yükseldiğini göstermektedir. Büyük ölçekli veriler üzerinde yapılan spesifikasyon-eğrisi analizleri, dijital teknoloji kullanımı ile ergen iyi oluşu arasındaki ilişkinin negatif ama çok küçük olduğunu (varyansın en fazla %0,4’ünü açıkladığını) rapor eder (Orben & Przybylski, 2019). Ergenlerde sosyal medya kullanımı ile depresif belirtiler arasındaki ilişkiye dair meta-analitik sentezler de küçük ama anlamlı bir korelasyon bildirmektedir (Ivie, Pettitt, Moses, & Allen, 2020). Bu bulgular, “ne kadar çok, o kadar kötü” şeklindeki genellemelerden kaçınmayı; miktar kadar kullanımın biçimi ve bağlamına odaklanmayı gerektirir.
Risk Yolları: Uyku Bozulmaları, Sosyal Karşılaştırma/Beden İmgesi ve Problemli Kullanım
Risk yollarına baktığımızda üç başlık öne çıkar: uyku bozulmaları, sosyal karşılaştırma/beden imgesi ve problemli (kompulsif) kullanım. Birincisi, uyku. Yatak odasında cihaz bulundurmak ve yatmadan hemen önce ekran kullanımı; yetersiz uyku süresi, düşük uyku kalitesi ve gündüz uykululuğu ile ilişkilidir. Mekanizmalar arasında zamanın yer değiştirmesi, içerik kaynaklı uyarılma ve kısa dalga (mavi) ışığın melatonini baskılayarak sirkadiyen saati geciktirmesi sayılabilir (Carter, Rees, Hale, Bhattacharjee, & Paradkar, 2016; LeBourgeois ve ark., 2017). Yeterli ve nitelikli uyku ise ergenlerde duygu düzenleme, dikkat ve öğrenmenin temel girdisidir; bu yüzden sosyal medya hijyeni çoğu kez uyku hijyeninden başlar.
İkincisi, sosyal karşılaştırma ve beden imgesi. Filtrelenmiş ve idealleştirilmiş paylaşımlar, özellikle kız ergenlerde özsaygı ve beden memnuniyetini olumsuz etkileyebilir; siber zorbalık ve çevrimiçi dışlanma deneyimleri de belirtileri ağırlaştırabilir. Birleşik Krallık Millennium Cohort verisiyle yapılan analizler ve sistematik derlemeler, olası aracılık yolları arasında çevrimiçi zorbalık, uyku kısalması ve düşük benlik saygısına işaret eder (Kelly, Zilanawala, Booker, & Sacker, 2019; Keles, McCrae, & Grealish, 2020). Buradan çıkarılacak pratik ders, içeriğin kürasyonu ve güvenlik becerilerinin (engelleme/raporlama/kanıt kaydı) hijyen protokolünün ayrılmaz parçası olmasıdır.
Üçüncüsü, problemli/kompulsif kullanım döngüsü. “Biraz daha kaydırayım” kısa vadeli rahatlama sağlasa da kaçınmacı baş etme biçimlerini pekiştirip duygu düzenlemeyi zayıflatabilir. Ergen ve genç yetişkinleri kapsayan sistematik derleme ve meta-analizler, problemli sosyal medya kullanımı ile depresyon, anksiyete ve stres arasında daha güçlü ilişkiler bildirmektedir (Shannon, Bush, Villeneuve, Hellemans, & Stewart, 2022). Bu nedenle müdahalelerde yalnız “süre” değil, kontrol kaybı, işlev kaybı ve çatışma gibi boyutları da taramak önemlidir.
Doomscrolling: Dijital Çağın Sessiz Tuzaklarından Biri
Pandemi yıllarıyla birlikte söz dağarcığımıza giren “doomscrolling”—olumsuz haber ve içerikleri ısrarla tüketme eğilimi—ergenlerde kaygı ve sıkıntıyı tırmandırabilen bir örüntüdür. Ölçek geliştirme ve ilişkisel çalışmalar, doomscrolling’in psikolojik sıkıntı, FOMO ve sosyal medya bağımlılığıyla ilişkili olduğunu; pandemi bağlamında günlük olumsuz içerik maruziyetinin depresyon ve travma belirtileriyle birlikte seyrettiğini göstermektedir (Satici ve ark., 2023; Price ve ark., 2022). Farklı kültürlerde yürütülen yeni çalışmalar, varoluşsal kaygı ve insan doğasına yönelik karamsarlıkla da bağlar bildirse de örneklemlerin çoğu kesitseldir; nedensellik iddiası temkin gerektirir (Shabahang ve ark., 2024). Hijyen açısından çıkarım nettir: haber tüketiminin “diyet”e bağlanması, bildirimlerin toplu/pencereli kontrolü ve basit duygu düzenleme becerileri doomscrolling döngüsünü kırmaya yardımcı olur.
Sosyal Medya Hijyeni İçin Uygulanabilir Protokol
Bu kanıtlara dayanarak ergenler, ebeveynler ve eğitimciler için uygulanabilir bir sosyal medya hijyeni protokolü şöyle özetlenebilir:
Bir: Uyku odaklı sınırlar; yatak odasının cihazsız alan olması, uyumadan en az 60–90 dakika önce ekranların kapatılması ve gece bildirimlerinin sessize alınması (Carter ve ark., 2016; LeBourgeois ve ark., 2017).
İki: Zaman yerine biçim yönetimi; gün içinde belirli bloklarda ve amaç yazarak kullanmak (uygulamaya girerken “Amacım ne?” diye not etmek), kaydırma yerine arama/mesajı önceliklendirmek ve takip listesini düzenli detoksa tabi tutmak.
Üç: Aile temelli plan; kuralların birlikte yazılması, öncelikli alanların (uyku, ödev, hareket, yüz yüze sosyal temas) tanımlanması ve iki haftada bir gözden geçirilmesi. Amerikan Pediatri Akademisi’nin “Aile Medya Planı” aracı bu süreci kolaylaştırır (AAP, 2024).
Dört: Doomscrolling frenleri; 3-3-3 kuralı (3 dakika dur, 3 nefes 4-4-6, 3 ihtiyaç yaz), haberleri günde bir–iki güvenilir kaynak üzerinden toplu ve kısa pencerelerde tüketmek.
Beş: Güvenlik; siber zorbalıkta kanıt kaydı, güvenilir yetişkine bildirim, platform içi şikâyet/engelleme, gerekirse psikososyal ve hukuki destek (APA, 2023; AAP, 2024).
Klinik ve Okul Uygulamaları İçin Beş Adımlı Kısa Protokol
Klinik ve okul uygulamalarında pratik bir yaklaşım, beş adımlı kısa bir protokol ile yürütülebilir:
(1) Tarama (5 dakika): Yatakta cihaz bulundurma, gece bildirimleri, uyku süresi/kalitesi, problemli kullanım belirtileri (kontrol kaybı, işlev kaybı, yoksunluk, çatışma), siber zorbalık ve beden imgesi.
(2) SMART hedefler: “Yatak odası cihazsız” (2 hafta), “uykudan 90 dakika önce ekran yok”, “günde iki blokta toplam 60–90 dakika amaçlı kullanım”.
(3) Beceriler: 4-4-6 nefes, 3-3-3 fren, “amaçlı giriş–çıkış” notları.
(4) Aile planı: AAP aracılığıyla yazılı mutabakat ve 2 hafta sonra gözden geçirme.
(5) İzlem: 2–4 haftada bir kısa anket (uyku, duygu, işlevsellik) ve gerektiğinde psikiyatrik/psikoterapötik değerlendirmeye yönlendirme (APA, 2023; AAP, 2024).
Bu çerçeve, ortalama kullanımın düşük riskli olduğu; fakat uyku, sosyal karşılaştırma ve problemli kullanım yollarının hedeflenmesi gerektiği yönündeki literatürle uyumludur (Orben & Przybylski, 2019; Ivie ve ark., 2020; Keles ve ark., 2020; Shannon ve ark., 2022).
Sonuç
Sonuç olarak sosyal medya, ergen ruh sağlığı açısından ne toptan “zararlı” ne de koşulsuz “yararlı”dır; etkisi, bireyin özellikleriyle birlikte kullanımın bağlamı ve niteliğine göre biçimlenir. En koruyucu yaklaşım, uyku hijyenine öncelik veren, aileyle birlikte yazılmış bir medya kullanım planına ve okul/klinikte öğretilen duygu düzenleme ile medya okuryazarlığı becerilerine dayanan çok bileşenli bir modeldir (APA, 2023; Office of the Surgeon General, 2023; AAP, 2024). Kriz durumlarında (kendine/başkasına zarar düşüncesi, yoğun çaresizlik, güvenlik riski) dijital araçlar birinci basamak değildir; yerel acil hatlar ve ruh sağlığı profesyonelleriyle temas esastır.
KAYNAKÇA
American Academy of Pediatrics. (2024, December 19). How to make a family media use plan. HealthyChildren.org.
https://www.healthychildren.org/English/family-life/Media/Pages/How-to-Make-a-Family-Media-Use-Plan.aspx
American Psychological Association. (2023). Health advisory on social media use in adolescence.
https://www.apa.org/topics/social-media-internet/health-advisory-adolescent-social-media-use
Carter, B., Rees, P., Hale, L., Bhattacharjee, D., & Paradkar, M. S. (2016). Association between portable screen-based media device access or use and sleep outcomes: A systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatrics, 170(12), 1202–1208.
https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2016.2341
Ivie, E. J., Pettitt, A., Moses, L. J., & Allen, N. B. (2020). A meta-analysis of the association between adolescent social media use and depressive symptoms. Journal of Affective Disorders, 275, 165–174.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32734903/
Keles, B., McCrae, N., & Grealish, A. (2020). A systematic review: The influence of social media on depression, anxiety and psychological distress in adolescents. International Journal of Adolescence and Youth, 25(1), 79–93.
https://doi.org/10.1080/02673843.2019.1590851
Kelly, Y., Zilanawala, A., Booker, C., & Sacker, A. (2019). Social media use and adolescent mental health: Findings from the UK Millennium Cohort Study. EClinicalMedicine, 6, 59–68.
https://www.thelancet.com/journals/eclinm/article/PIIS2589-5370(18)30060-9/fulltext
LeBourgeois, M. K., Hale, L., Chang, A.-M., Akacem, L. D., Montgomery-Downs, H. E., & Buxton, O. M. (2017). Digital media and sleep in childhood and adolescence. Pediatrics, 140(Suppl 2), S92–S96.
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5658795/
Office of the Surgeon General. (2023). Social media and youth mental health: The U.S. Surgeon General’s advisory. U.S. Department of Health and Human Services.
https://www.hhs.gov/sites/default/files/sg-youth-mental-health-social-media-advisory.pdf
Orben, A., & Przybylski, A. K. (2019). The association between adolescent well-being and digital technology use. Nature Human Behaviour, 3, 173–182.
https://www.nature.com/articles/s41562-018-0506-1
Price, M., Yuen, E. K., Goetter, E. M., Herbert, J. D., & Formisano, E. (2022). Doomscrolling during COVID-19: The negative association between daily social media news exposure and mental health. Technology in Society, 70, 102019.
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10074257/
Satici, S. A., Gocet-Tekin, E., Deniz, M. E., & Satici, B. (2023). Doomscrolling scale: Its association with personality traits, psychological distress, social media use, and well-being. Applied Research in Quality of Life, 18, 2587–2608.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36275044/
Shabahang, R., et al. (2024). Doomscrolling evokes existential anxiety and fosters misanthropy. Computers in Human Behavior Reports, 10, 100337.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S245195882400071X
Shannon, H., Bush, K., Villeneuve, P. J., Hellemans, K. G. C., & Stewart, S. H. (2022). Problematic social media use in adolescents and young adults: A systematic review and meta-analysis. JMIR Mental Health, 9(4), e33450.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35436240/
