“O Benden Farklı Düşünebilir” Farkındalığı
Bir çocuk, arkadaşının oyuncağı yanlış bir yerde aradığını gördüğünde “O yanılıyor, ama ben gerçeği biliyorum” diye düşünüyorsa, bu aslında önemli bir zihinsel gelişim göstermektedir. Bu duruma zihin kuramı denir. Çocuğun başkalarının kendisinden farklı şekillerde düşünebileceğini kavraması, yalnızca bir zihinsel başarı değil; aynı zamanda sosyal ilişkilerin temelini oluşturan önemli bir adımdır.
Empati: Bebek Ağlamasından Arkadaşını Teselliye
Empati, aslında çok daha önce başlar. Yeni doğmuş bir bebeğin diğer bir bebeğin ağlamasına kendi ağlamasıyla yanıt vermesi, basit de olsa bir empati örneğidir.
Zamanla bu tepkiler derinlik kazanır. İki yaşındaki bir çocuk, üzgün olan bir arkadaşıyla ilgilenmeye çalışırken, sadece duyguları tanımakla kalmaz; aynı zamanda ona cevap verme yeteneği de sergiler. Bu durum, empatiyi sadece “hissetmekten” alıp “anlamak” boyutuna taşır.
Aynı Yolda Yan Yana
Zihin kuramı ve empati, ayrı iki yetenek değil; aksine birbirini destekleyen iki gelişim alanıdır. Çocuk, başkalarının farklı görüşlere sahip olabileceğini anladıkça, onların hislerini de daha dikkatli bir şekilde algılamaya başlar.
Bulgarelli’nin (2023) incelemesi de bu durumu açıklığa kavuşturuyor: bilişsel empati geliştikçe zihin kuramı da ilerliyor ve zihin kuramının güçlenmesi empatiyi derinleştiriyor. 2025’te yayımlanan uzun dönemli bir araştırma da benzer bir durumu ortaya koyuyor; bu iki yetenek adeta birbirini besleyen iki damar gibi işliyor.
Türkiye’de Çocukların Hikâyesi
Türkiye’de gerçekleştirilen araştırmalar bu konuya önemli katkılarda bulunuyor.
Ekerim-Akbulut ve ekibinin (2019) çalışması, üzgün hissettiğini anlayabilen çocukların daha empatik bir tutum sergilediğini ve daha az yıkıcı davranışta bulunduğunu ortaya koyuyor. Bu sonuç, empatiyi sadece duygusal bir deneyim değil, davranışları yönlendiren bir faktör olarak değerlendirmemize olanak tanıyor.
Selçuk’un (2018) çalışması daha genel bir noktaya dikkat çekiyor: Zihin kuramı tüm çocuklarda benzer bir sıralama izliyor; ancak bu sürecin hızının, ailenin yapısına ve sosyoekonomik duruma bağlı olduğu görülüyor. Her çocuk bu yolculuğa katılıyor, ancak bazıları daha hızlı, bazıları ise daha yavaş ilerliyor.
Görünmeyen Zorluklar
Her çocuğun hikayesi kendine özgüdür. Otizm spektrum bozukluğu veya dil gelişiminde gecikme yaşayan çocuklar, zihin kuramı ve empati yeteneklerinde belirgin güçlükler yaşamaktadır (Kılıç-Tülü ve diğerleri, 2023).
Bu sadece bir teorik tespit değil; aynı zamanda günlük hayatta sosyal izolasyon, yanlış anlaşılmalar ve dışlanma gibi sonuçlar da doğurur.
Peterson’un (2014) araştırması, bu becerilerdeki yetersizliklerin sosyal ilişkileri ne kadar zorlaştırdığını net bir şekilde gösteriyor.
Erken Destekle Açılan Kapılar
Peki, bu beceriler geliştirilebilir mi? Evet.
Çocuklarla yapılan basit rol oyunları, hikâye anlatımları ya da duyguları adlandırma etkinlikleri bile hem empatiyi hem zihin kuramını destekliyor.
Yagmurlu’nun (2005) araştırması, okul öncesi dönemde bu tür deneyimlerin çocukların sosyal uyumunu güçlendirdiğini gösteriyor.
Bu durum bize şunu kanıtlıyor: Zihin kuramı ve empati, sadece doğuştan sahip olduğumuz nitelikler değil; uygun koşullar altında gelişen ve güçlendirilebilen dinamik yeteneklerdir.
Sosyal Yaşamın İnce Dokusu
Sonuç olarak, zihin kuramı ve empati, sosyal ilişkilerin görünmeyen temelini oluşturur.
Çocuk, başka birinin zihinsel durumunu kavradığında, o kişinin duygularına karşı daha hassas hale gelir. Empati ise bu anlayışı duygusal bir bağa dönüştürerek güçlendirir.
İkisinin bir araya gelmesi, yalnızca bireyler arasındaki ilişkileri değil, aynı zamanda toplumsal uyumu da pekiştirir.
Kaynakça
• Beaudoin, C., et al. (2020). Systematic review and inventory of Theory of Mind measures for age 0–5. Frontiers in Psychology.
• Bulgarelli, C. (2023). The typical and atypical development of empathy. Frontiers in Psychology.
• Decety, J. (2021). The emergence of empathy: A developmental neuroscience perspective. Developmental Review.
• Ekerim-Akbulut, M., et al. (2019). The Role of Theory of Mind, Emotion Knowledge and Empathy in Disruptive Behaviors in Turkish Preschoolers. Journal of Child and Family Studies.
• Kılıç-Tülü, B., et al. (2023). Theory of Mind Performances of Turkish Children with ASD and DLD. PubMed.
• Peterson, C. (2014). Theory of mind understanding and empathic behavior in children with ASD. Journal of Autism and Developmental Disorders.
• Premack, D., & Woodruff, G. (1978). Does the chimpanzee have a theory of mind? Behavioral and Brain Sciences.
• Selçuk, B. (2018). Sequence of theory-of-mind acquisition in Turkish children. University of Michigan Dissertation.
• Yagmurlu, B. (2005). The role of institution and home contexts in theory of mind development. Early Childhood Research Quarterly.
• Tandfonline (2025). Theoretical and Affective Empathy in Preschool Age: Longitudinal study. European Journal of Developmental Psychology.
