Yas Süreci: Bu Acı Ne Zaman Geçecek?

Yas süreci; bir kişinin sevdiği birini ya da hayvanı kaybettiğinde yaşadığı doğal ve evrensel olan duygusal bir tepkidir. Bu süreçte kişilerin verdiği yas tepkileri farklılık gösterir. Bu tepki, kaybı yaşayan kişiye, ölen kişiyle/hayvanla olan ilişkiye ve ölüm biçimine göre değişkenlik gösterebilmektedir. Yas süreci aslında bir adaptasyon sürecidir. Kişi bu süreçte, kayıpla başa çıkmaya, yaşadığı kaybı kabullenmeye ve hayatına devam etmeye çalışır. Bu süreç bireyi duygusal, sosyal, fiziksel ve bilişsel olarak etkiler.

Yas tepkilerinde ortaya çıkan bireysel farklılıklar ve sürece etki eden çeşitli faktörler nedeniyle yas; normal, patolojik ve travmatik yas olmak üzere üç temel biçimde sınıflandırılmaktadır. Kişi normal bir yas süreci geçiriyorsa, genellikle profesyonel bir desteğe ihtiyaç duyulmaz. Ancak patolojik yas belirtileri gösteren bireylerin, süreci sağlıklı bir şekilde tamamlayabilmeleri için uzman desteği almaları önemlidir. Bu sınıflandırmaları inceleyecek olursak:

• Normal Yas: Tamamlanmamış ya da akut yas (normal yas), bir kaybın ardından bireylerde ortaya çıkan duygusal, bilişsel, fiziksel ve davranışsal tepkilerin, bu kaybın doğal bir sonucu olarak yaşanmasını ifade eder. Bu süreç, kişinin kaybı anlamlandırma, ona uyum sağlama ve yaşamını yeniden yapılandırma çabalarının bir parçası olarak değerlendirilir (Worden, 2001; akt. Çolak ve Hocaoğlu, 2021).  
• Patolojik/Gecikmiş Yas: Kaybın üzerinden en az altı ay geçmiş olmasına rağmen, yas süreci yaşayan bireyin kişisel, sosyal ve mesleki işlevselliğinde belirgin bir bozulmanın devam etmesiyle kendini gösteren bir durum olarak tanımlanabilir (Zhang, El-Jawahri & Prigerson, 2006; akt. Çolak & Hocaoğlu, 2021). Patolojik ya da gecikmiş yas, kaybedilen kişiye karşı duyulan yoğun özlem, öfke, inkâr ve zihinsel meşguliyet ile ayırt edilir. Bu süreçte birey, çoğunlukla suçluluk duygularıyla da baş etmeye çalışır.  
• Travmatik Yas: Sevilen bir kişinin ani, beklenmedik ve genellikle şiddet içeren ya da dehşet verici bir şekilde yaşamını yitirmesi sonrasında ortaya çıkan tepkiler olarak tanımlanabilir. Bu tepkiler bireyin günlük yaşamdaki işlevselliğini olumsuz yönde etkileyebilir (Parkes, 2001; akt. Çolak & Hocaoğlu, 2021). Travmatik yas süreci yaşayan bireylerde, yas tepkilerinin zamanla hafiflemesi beklenenden daha uzun sürebilir. Maruz kalınan travmanın etkisiyle, bu kişilerde travma sonrası stres bozukluğu gelişme riski de söz konusudur (Mestçioğlu & Sorgun, 2003; akt. Çolak & Hocaoğlu, 2021).

Elisabeth Kübler-Ross tarafından tanımlanan yas süreci birkaç aşamadan oluşmaktadır. Bu aşamalar: İnkar, Öfke, Pazarlık, Depresyon ve Kabullenme aşamasıdır.

İnkar/Şok Aşaması: Kişi, birkaç saat ile birkaç hafta arasında değişen bu aşamada, kaybettiği kişinin/hayvanın ölümünü bir türlü kabullenmek istemez. Kaybedilen kişi/hayvan çok yakını ise bu kişi/hayvan hayatta iken yaşananlar yas yaşayan kişi tarafından tekrarlanabilir. Örneğin, kaybedilen kişi/hayvan için sofraya tabak koymak, o kişiye mesaj atmak ya da aramak, eşyalarını ütüleyip hazırda bekletmek vb. İnkar her zaman açık bir davranış biçimiyle ortaya çıkmayabilir; kaybedilen kişinin hâlâ yaşadığına dair istemsiz düşünceler, hayaller veya çeşitli söylemler, hafızayla ilgili güçlükler de inkar sürecinin bir parçası olarak görülebilir. Kişi yaşadığı kayıp karşısında şaşkınlık, donukluk ve tepkisizlik gösterebilir; boşlukta hissetme ve gerçekdışılık duyguları yaşayabilir.

Öfke Aşaması: Günler-haftalar boyu devam eden bu dönemde kaybın yarattığı acı derinleşir; yoğun üzüntü ve özlem duyguları yaşanır, kaybedilen kişiyi yanında isteme davranışları ve ağlama nöbetleri görülebilir. Sürekli olarak ölen kişi ve ölüm düşünceleri zihni meşgul eder. Bu evrede öfke duygusu çeşitli şekillerde yansıtılabilir. Kişi, kendisini terk ettiği düşüncesiyle ölen kişiye, yeterince çaba göstermediği için kendisine, müdahalede yetersiz kaldıkları gerekçesiyle sağlık çalışanlarına öfkelenebilir. Aynı zamanda çevresindekilerin yeterince üzülmediğini düşünerek onlara, yardım etmediği inancıyla da yaratıcıya karşı öfke geliştirebilir. Bu duygular, yas sürecinde kaybı anlamlandırma çabasının bir parçası olarak değerlendirilebilir.

Pazarlık Aşaması: Bu evrede kişi, suçluluk ve pişmanlık duygularıyla geçmişte neleri farklı yapabileceğini sorgular. Kaybı geri döndürme isteğiyle yaratıcıyla pazarlık yapma eğilimi gösterebilir.

Depresyon Aşaması: Kaybettiği kişiyi geri getirme konusunda elinden bir şey gelmediğini fark eden birey, giderek ümitsizlik ve çaresizlik duygularını daha yoğun şekilde hissetmeye başlar. Bu dönemde birey, ölüm gerçeğini büyük ölçüde kabullenmiş olsa da yaşam kalitesi belirgin şekilde düşüktür. Kendini enerjisiz, isteksiz ve bitkin hissedebilir; isteksizlik, ilgi kaybı, içe kapanma ve sosyal ilişkilerde azalma görülebilir. Kişi, yakınlarıyla bile iletişime geçmek istemez, kendi öz bakımını aksatacak seviyeye gelebilir. Bu dönemin uzaması kişinin klinik anlamda depresyon yaşama ihtimalini artırır.

Kabul Aşaması: Bu aşama, kaybın gerçekliğiyle yüzleşildiği ve kişi için yaşamın yeniden öğrenilmeye başlandığı bir dönemdir. Zaman içinde ölümün kesinliği ve sonuçları kabullenildikçe, özlem ve üzüntü duygularının yoğunluğu azalır. Ölen kişinin anıları korunur ancak birey, kayıptan önceki günlük yaşamına dönmeye başlar; yaşamını yeniden yapılandırır ve geleceğe dair umutla planlarını yeniden şekillendirir.

Kayıp sonrası ilk birkaç ay içinde yaşanan depresif duygular normal kabul edilir. Yas süreci, doğası gereği depresyona benzer belirtiler gösterebilir. Kişi, kayıptan sonraki haftalarda günlük yaşamına dönmeye başlıyor, birkaç ay içinde temel ihtiyaçlarını karşılayabiliyor ve kaybı kabullenebiliyor, ayrıca da 6 ay ile 1 yıl arasında yeni ve anlamlı bağlar kurmaya başlıyorsa bu, sürecin sağlıklı ilerlediğinin bir göstergesidir. Ancak kişi uzun süre hayattan keyif alamıyor, kaybı inkâr ediyor, sosyal ilişkilerini sürdüremiyor, işlevselliğini kaybediyor ve günlük işlerini yerine getiremiyorsa mutlaka bir uzmanla görüşülerek profesyonel yardım almalıdır. Aksi hâlde yas, kişinin ruhsal sağlığını olumsuz etkileyen bir travmaya dönüşebilir.

Kaynakça

• Çoban, A. (t.y.). Kayıplar ve yas. Adnan Çoban Klinik. https://www.adnancoban.com.tr/kayiplar-ve-yas  
• Çolak, G. V., & Hocaoğlu, Ç. (2021). Kayıp ve yas: Bir gözden geçirme. Kıbrıs Türk Psikiyatri ve Psikoloji Dergisi, 3(1), 56–62. https://doi.org/10.35365/ctjpp.21.1.07  
• Polat, B. N. (t.y.). Yas süreci ve psikolojik sağlamlık. Pozitif Psikoloji Enstitüsü. https://www.pozitifpsikolojienstitusu.com/Blog-Detay/yas-sureci-ve-psikolojik-saglamlik/9  
• Türkiye Psikiyatri Derneği (t.y.). Yas süreci. https://psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/19/yas-sureci