Hayatınızda hep aynı döngüler mi tekrar ediyor? Yakın ilişkilerinizde sürekli uzak, soğuk ya da ilgisiz insanlarla mı karşılaşıyorsunuz? Ne kadar yakın olursanız olun, insanlar sizi anlamıyor ya da sizin ihtiyaçlarınıza duyarsız mı kalıyor?
Bazen kendinizde bir eksiklik olduğunu, sizi gerçekten tanıyan birinin sizi sevmeyeceğini mi düşünüyorsunuz? Kendi ihtiyaçlarınızı geri planda bırakıp başkalarının isteklerini öne mi alıyorsunuz? Hatta neye ihtiyaç duyduğunuzu bile net şekilde bilmiyor olabilir misiniz?
Ufak bir ağrı ya da belirti karşısında bile hemen en kötü ihtimali mi düşünüyorsunuz? Ne kadar takdir edilseniz de bunu hak etmediğinize mi inanıyorsunuz? Elinizden gelenin fazlasını yapmanıza rağmen yetersiz ve başarısız mı hissediyorsunuz? Duygularınızı yaşamakta ya da ifade etmekte zorlanıyor musunuz? İnsanlar sizi duygusal anlamda donuk veya mesafeli mi buluyor?
Tüm bu düşünce ve duygular, kökeni çocukluk dönemine uzanan ve bugünkü davranışlarımızı etkileyen derin inanç kalıplarıyla yani “şemalar”la ilişkili olabilir. Şema terapi, kişinin erken dönem deneyimlerinden kaynaklanan bu kalıpları fark etmesini, anlamlandırmasını ve değiştirmesini amaçlayan bir psikoterapi yaklaşımıdır.
Şema terapide odak noktası, günümüzde tekrar eden sorunların geçmişte hangi olaylarla bağlantılı olduğunu, bu durumlarla nasıl başa çıkıldığını ve bugün bu başa çıkma yöntemlerinin hayatı nasıl etkilediğini incelemektir. Özellikle kronik sorunlar, kişilikle ilgili zorluklar ve ilişkilerde yaşanan tekrarlayan problemler şema terapiyle ele alınabilir. Ancak bu yaklaşım, birçok psikolojik sorunda da etkili bir şekilde kullanılmaktadır.
Erken Dönem Uyumsuz Şemalar Nedir?
Şema terapinin merkezinde yer alan temel kavramlardan biri “erken dönem uyumsuz şemalar”dır. Bu şemalar, bireyin çocuklukta yaşadığı tecrübeler sonucunda geliştirilen, benlik algısını ve dünyaya bakışını şekillendiren yapılardır. Zamanla tekrar eden deneyimlerle pekişen bu şemalar; düşünceleri, duyguları ve ilişkileri yönlendiren temel inanç sistemleridir. Her bireyde farklı şemalar gelişebilir. Bir kişide yalnızca bir şema baskın olabileceği gibi, birden fazla şema birlikte de aktif olabilir. Bazı ortamlarda veya belirli kişilerle birlikteyken bu şemalar daha fazla tetiklenebilir ve yoğun duygular ortaya çıkabilir. Bu şemalar en çok kişiler arası ilişkilerde kendini belli eder.
Şema terapide tanımlanmış toplam 18 şema bulunmaktadır: terk edilme, güvensizlik, duygusal yoksunluk, kusurluluk, sosyal izolasyon, bağımlılık, hastalık ve zarar karşısında dayanıksızlık, iç içe geçme, başarısızlık, haklılık, yetersiz özdenetim, boyun eğme, kendini feda, onay arayıcılık, karamsarlık, duyguları bastırma, yüksek standartlar ve cezalandırılma. Örneğin, kendi isteklerinizi sürekli erteleyip başkalarınınkini öne almanız “kendini feda” şemasıyla ilişkili olabilir. Mükemmeliyetçilikle sürekli daha iyisini yapma arzusu “yüksek standartlar” şemasını işaret edebilir. Kendinizi başarısız, dışlanmış ya da sevilmeye layık hissetmemeniz başka şemalarla bağlantılı olabilir. Ancak bu belirtiler her zaman bir şemayı işaret etmeyebilir, dolayısıyla değerlendirme süreci profesyonel bir destekle yapılmalıdır.
Baş Etme Modu Nedir?
Şemalar aktif hale geldiğinde bireyler bu olumsuz inançlarla baş etmek için çeşitli stratejiler geliştirir. Bu stratejiler, yani “baş etme modları“, üç ana grupta toplanır: teslim olma, kaçınma ve aşırı telafi. Teslim olma baş etme modunda kişi şemanın doğru olduğuna inanır ve ona uygun şekilde davranır. Kaçınma modunda şemanın tetiklenmesini engellemek için duygusal temastan veya belirli durumlardan uzak durulur. Aşırı telafi modunda kişi, şemanın tam tersi yönde davranarak şemanın yanlışlığını kanıtlamaya çalışır. Bu baş etme yöntemleri çocuklukta işe yarayabilirken, yetişkinlikte işlevini yitirmiş olabilir ve kişinin hayatını daha da zorlaştırabilir.
Çocuk Modu Nedir?
Şemalar aktif hale geldiğinde, birey genellikle geçmişteki kırılgan, öfkeli veya korkmuş çocuk yanıyla bağlantıya geçer. Bu modlar, duygusal açıdan hassas olduğumuz alanlarda yoğun duyguların ortaya çıkmasına neden olur.
Eleştirel Ses Nedir?
Kafanızın içinde sürekli konuşan sesler var mı? Zihninizde sürekli sizi yargılayan, hatalarınızı yüzünüze vuran, yeterince iyi olmadığınızı ya da ne yapmanız gerektiğini söyleyen, suçlu hissettiren iç sesler olabilir. Bu sesler eleştirel ses olabilir.
Sağlıklı Modlar Nedir?
Şema terapide hedef, bireyin “sağlıklı yetişkin” yönünü güçlendirmesidir. Bu mod, gerçekçi, dengeli ve kendine karşı şefkatli bir bakış açısını temsil eder. Aynı zamanda bireyin duygusal ihtiyaçlarının karşılandığı, huzurlu bir “mutlu çocuk” moduna ulaşmak da hedeflenir.
Şemalar Nasıl Değişir?
Özellikle başlangıçta hedefimiz erken dönem uyumsuz şemaları belirlemek ve bu şemaların aktive olduğu zamanlarda bu sesleri fark etmektir. Bunların ne zamanlarda, kimlerle ve hangi olaylarla ortaya çıktığı yani örüntüler belirlenir. Şemalar ve modlar belirlenirken bazı ölçeklerden yararlanılabilir. Ölçeklerle örüntüleri anlamak ve konuşmak şema dilinin oluşmasını sağlar.
Şemaların oluşmasında çocuklukta yaşanan olayların etkisi vardır. Bu nedenle çocukluktaki önemli anlar ve etkileri de ele alınır. Şema ve modların şu anki hayatımızı nasıl etkilediği ve devam ettiği değerlendirilir. Şemalarla zaman içerisinde çalıştıkça bakış açımızın şema etkisinde mi olduğu yoksa gerçekçi mi olduğu şekillenir. Bunlarla nasıl baş ettiğimizi belirleyerek işlevsiz baş etme yolları değiştirilir ve yerine yeni ve işlevsel davranış biçimleri hayata geçirilir.
Şema terapi, uzun soluklu bir süreçtir. Ancak bu sürecin sonunda kişi, kendine dair daha sağlıklı bir anlayış geliştirir, içsel çatışmalar azalır ve yaşam kalitesi artar.
Kaynakça ve Şemalarla İlgili Öneri Kaynak:
Young, J. E., Klosko, J. S., Karaosmanoğlu, H. A., Tuncer, E., Kohen, S., & Güler, D. (2012).
Hayatı yeniden keşfedin. Psikonet.
