Evrimsel psikoloji, insan davranışlarını evrimsel süreçler ve adaptif işlevler bağlamında açıklamaya çalışan disiplinlerarası bir yaklaşımdır. Bu bakış açısı, bireylerin sahip olduğu bilişsel ve davranışsal eğilimlerin evrimsel geçmişte sağladığı avantajlar doğrultusunda geliştiğini savunur. Bu bağlamda “İnsanın doğası ne ölçüde genetik olarak belirlenmiştir?” ya da “Evrimsel süreçler günümüz davranışları üzerinde nasıl etkili olmuştur?” gibi sorular evrimsel psikolojinin temel soruları arasında yer alır. Evrim, biyolojik sistemlerin zaman içinde değişimini ifade eder ve bu süreç doğal seçilim ve genetik sürüklenme gibi mekanizmalarla işlerlik kazanır (Ridley, 2004).
Evrimsel süreçler yalnızca fiziksel özellikleri değil, davranışsal eğilimleri de şekillendirir. Örneğin, fiziksel gücü artıran bir genin erkek popülasyonunda üreme başarısını artırması, bu genin sonraki kuşaklara aktarılmasına neden olur. Ancak doğal seçilim yalnızca “en güçlü” olanı değil, çevresel koşullara en iyi uyum sağlayanı avantajlı kılar. Darwin’e göre evrimsel başarı, çevresel değişimlere uyum sağlama kapasitesiyle ilişkilidir. Bu bağlamda, evrimsel uygunluk (fitness), bireyin hayatta kalma ve üreme yoluyla genetik katkı sağlama başarısını ifade eder.
Endüstriyel melanizm örneği, çevresel baskıların fenotip üzerindeki etkisini açıklar. Biston betularia (alaca güve) örneğinde olduğu gibi, çevreye uyum sağlayan bireylerin yaşama ve üreme şansı artar (Majerus, 1998). Bu tür örnekler, davranışların da evrimsel süreçlerle şekillendiğini gösterir. Cinsiyetler arası farklılıkları ve bu farklılıkların adaptif işlevlerini anlamak, evrimsel psikolojinin eş seçimi konusunu detaylı biçimde ele almasını gerektirir.
Eş seçimi davranışları, kadın ve erkekler arasında önemli farklılıklar gösterir. Bu farkların temelinde, Trivers’ın Ebeveyn Yatırımı Teorisi yer alır. Bu teoriye göre kadınlar, gebelik ve çocuk bakımına yönelik yüksek biyolojik yatırım nedeniyle daha seçicidir. Kadınlar, kaynak sağlayabilen, duygusal olarak istikrarlı ve genetik kalitesi yüksek erkekleri tercih eder. Çünkü bu özellikler, hem kendi hem de yavrularının hayatta kalma şansını artırır. Kadınlar ayrıca nezaket, mizah yeteneği, ses tonu, fiziksel görünüm, beceriklilik ve sosyal konum gibi nitelikleri de değerlendirir. Mizah, yaratıcı bilişsel kapasiteyi; nezaket ise sosyal bağlılığı simgeler. Ensestten kaçınma gibi tercihler, genetik sağlığı koruma açısından evrimsel olarak önemlidir.
Kadınların tercihleri bağlama göre de değişebilir. Kısa vadeli ilişkilerde genetik faydalar ön plandayken; uzun vadeli ilişkilerde bağlılık, sadakat ve kaynak sağlama becerileri daha değerlidir. Yapısal Zayıflık Hipotezi, kadınların toplumsal ve ekonomik güç eksikliği nedeniyle eş seçiminde daha çok statü ve kaynaklara odaklandığını savunur (Buss, 1989; Eagly & Wood, 1999). Kadınların ekonomik güvence arayışı, ataerkil toplum yapılarında daha da belirginleşir. Erkeklerin davranışları da buna karşılık olarak şekillenir; zengin, yaşlı ve sosyal konumu yüksek erkeklerin daha çok tercih edilmesi bu dinamikle ilişkilidir.
Erkeklerin eş seçimi stratejileri ise farklılık gösterir. Erkekler, kısa vadeli çiftleşme stratejilerine daha yatkındır çünkü biyolojik yatırım maliyetleri daha düşüktür. Gençlik, fiziksel çekicilik, sağlıklı cilt ve uygun bel-kalça oranı gibi doğurganlık işaretleri erkekler için önemli kriterlerdir. Ayrıca, kadının ovulasyon döneminde ses tonu ve cilt renginde oluşan değişiklikler, erkek algısını etkileyebilir. Bu göstergeler, doğurganlıkla ilgili evrimsel ipuçları taşır.
Testosteron, erkeklerin çiftleşme stratejilerini doğrudan etkileyen bir hormondur. Kısa vadeli ilişkilere yönelen erkeklerde testosteron seviyeleri daha yüksektir. Uzun vadeli bağlılıkta bu seviye düşer. Erkeklerin daha çekici kadınlara ilgi göstermesi ve bu kadınlarla daha fazla etkileşim kurmaya çalışması da evrimsel olarak açıklanabilir. Ekonomik olarak güçlü erkekler, daha geniş bir partner havuzuna erişebilir. Erkeklerin ilişki tatmini ve sadakat algısı, çevrelerinde bulunan çekici alternatiflerin varlığından etkilenebilir.
Kısa vadeli çiftleşme stratejileri, erkeklerin üreme başarısını artırabilir. Ancak bu stratejiler; cinsel hastalık riski, sosyal dışlanma ve duygusal bağ eksikliği gibi maliyetler barındırır. Bu nedenle erkekler, kısa süreli ilişkilerde daha az seçici olur, daha hızlı ilişki kurar ve bağlılıktan kaçınır. Bu davranışlar, evrimsel geçmişte genetik aktarım avantajı sağladığı için kalıcılığını sürdürür.
Kadınlar açısından kısa vadeli stratejiler daha karmaşıktır. Bu stratejiler, genetik çeşitlilik sağlamak, kaliteli genleri elde etmek veya uzun vadeli partner seçimini test etmek gibi avantajlar sunabilir. Ancak bu tercihler aynı zamanda itibar kaybı, istismar riski ve çocuk bakımında yalnız kalma gibi riskler içerir. Bu nedenle kadınların kısa vadeli ilişkilerdeki motivasyonları daha çok fayda-maliyet analizine dayalıdır ve stratejileri erkeklere göre daha seçici ve kontrollüdür.
Sonuç olarak, eş seçimi davranışları hem kadın hem erkek açısından farklı evrimsel baskılarla şekillenmiştir. Kadınlar seçicilikte, erkekler ise yaygınlıkta avantaj sağlar. Ancak bu stratejiler yalnızca biyolojik temellere dayandırılamaz. Sosyal yapı, kültürel normlar, bireysel deneyimler ve ilişki dinamikleri de eş seçimini etkileyen önemli faktörlerdir. Evrimsel psikoloji, bu davranışları açıklamada güçlü bir zemin sunsa da, insan ilişkilerinin çok katmanlı yapısını anlamak için biyolojik, psikolojik ve toplumsal dinamiklerin bütüncül bir şekilde ele alınması gerekir.
Referanslar
Berkeley Üniversitesi Evrimsel Biyoloji Departmanı. (n.d.). Evolutionary fitness. Understanding Evolution. https://evolution.berkeley.edu/evolution-101/what-is-fitness/
Buss, D. M. (2019). Evolutionary psychology: The new science of the mind (6th ed.). Routledge.
Buss, D. M., & Schmitt, D. P. (2001). The evolution of human mate preferences: A critical analysis. Psychological Science, 12(1), 11–15. https://doi.org/10.1111/1467-9280.00303
Eagly, A. H., & Wood, W. (1999). The origins of sex differences in human behavior: Evolved dispositions versus social roles. American Psychologist, 54(6), 408–423.
Tekeş, B. (Ed.). (2023). Evrimsel psikoloji. Nobel Akademik Yayıncılık.
