Son zamanlarda sıklıkla duyduğum cümlelerden bazıları şunlar: “Eşim hiçbir sorumluluk almıyor”, “Çocuklarıma bir türlü sorumluluk veremedik, bu konuda yardım eder misiniz?”, “Eşim sorumluluklarımı yerine getirmediğimi söylüyor ama ben yaptığımı düşünüyorum” vb. İçinde ‘sorumluluk’ sözcüğünün geçtiği bir sürü cümle. Bu makaleye sorumluluk ne demek, önce buradan başlayalım istiyorum. Sorumluluk, bireyin kendi davranışlarının ve kararlarının sonuçlarını üstlenmesi anlamına gelir. Sorumluluk almak, bireyin hem kendisine hem de çevresine karşı duyduğu bir yükümlülüktür. Sosyal ilişkilerden iş hayatına kadar yaşamın pek çok alanına yayılan sağlıklı bir düzenin ve işleyişin temel taşıdır. Ancak sorumluluk, yalnızca bireysel olarak alınması gereken bir yük değil, aynı zamanda başkalarına doğru bir şekilde devredilmesi gereken bir beceridir. Bu makalede, çocukların yaşlarına göre adım adım hangi sorumlulukları almasının uygun olduğu, ebeveynlerin bu sorumlulukları verirken çocuklarını nasıl teşvik edebilecekleri, bu aşamalarda ebeveynlerin karşılaşabileceği sorunlar ve çözüm önerileri, son olarak da yetişkinlere sorumluluk kazandırma yöntemlerinden bahsedeceğim.
Literatürde, sorumluluk almanın özgüven, özsaygı ve kişisel gelişimle yakından ilişkili olduğuna dair araştırmalar yer almaktadır. Martin Seligman, bireylerin kendi hayatları üzerinde kontrol sahibi olduklarını hissettiklerinde daha mutlu, üretken ve dayanıklı olduklarını vurgular. “Sorumluluk almak, kişisel otonominin temel bir bileşenidir ve bireyi pasif bir izleyiciden aktif bir özneye dönüştürür” diye tanımlar.
Fuligni ve Eccles’ın (1993) yaptığı bir araştırmada, ergenlik döneminde aile içinde sorumluluk almanın, ilerleyen yaşlarda bağımsızlık ve problem çözme becerilerini artırdığı bulunmuştur. Çocuk yaşta küçük küçük sorumluluklarla tanışan bireylerin, yetişkinlikte daha güçlü bir karar alma ve çözüm üretme mekanizmasına sahip olduğu görülmüştür.
Çocuklara küçük yaşlardan itibaren sorumluluk vermek, onların özgüven, otonomi, irade ve problem çözme becerilerini geliştirmelerine yardımcı olur. Ancak sorumluluk alma bilincinin yerleşmesi için çocuklara rol model olmanın yanı sıra sorumlulukların çocukun yaşına ve gelişim seviyesine uygun olmasına da dikkat etmek gerekir. Şimdi yaş gruplarına göre çocuklara verilebilecek sorumluluk örneklerini ve önerileri şöyle sıralayabiliriz:
2-3 Yaş: Bağımsızlığa İlk Adımlar
Bu yaş aralığı çocukların ‘ben merkezci’ oldukları, her eylemle ilgili “ben yapacağım” dedikleri dönemin başlangıcıdır. Çocuklar bu dönemde taklit yoluyla öğrenir, bu yüzden model olmak önemlidir.
Verilebilecek Sorumluluklar:
- Oyuncaklarını toplaması,
- Kendi yemeğini yemeğe çalışması,
- Suluğunu ya da bardağını tutup su içmeye çalışması,
- Basit kıyafetlerini (örneğin şapka veya çorap) giyip çıkarması, küçük çantasını taşıması.
Bu dönemde ebeveynler, çocuklarının çabasını takdir edebilir. Çocukun sorumlulukları yerine getirip getirememesinden çok sürece odaklanarak “Ne güzel denedin!” gibi bir sonraki seferi teşvik edici ifadeler kullanabilir. Sorumluluklarını yerine getirirken çocuklarınıza rehberlik etmeniz bu dönemde oldukça önemlidir, ancak onun adına her şeyi yapmamaya da dikkat edin.
4-6 Yaş: Rutinleri Öğrenme Dönemi
Bu yaşlarda çocuklar rutinleri anlamaya başlar ve daha karmaşık, çoklu görevleri yerine getirebilir.
Verilebilecek Sorumluluklar:
- Kendi yatağını düzeltmesi,
- Kirli kıyafetlerini kirli sepetine atması,
- Sofra kurarken peçeteleri, çatal-kaşıkları, tuzluk gibi eşyaları yerleştirmesi,
- Dişlerini fırçalaması, kıyafetlerini seçmesi.
Bu dönemde ebeveynler olarak çocuklarınızın belirli rutinlere alışmasını sağlamak adına sorumluluklarını hatırlatabilirsiniz. Zorlandığı zamanlarda biraz destek olabilirsiniz, ancak aşırı müdahale etmemeye dikkat edin.
7-9 Yaş: Bağımsızlık ve Görev Bilinci
Bu yaşlarda çocuklar, görev ve sorumluluk kavramlarını okulun da desteğiyle daha iyi anlayabilecek olgunluğa sahiptirler.
Verilebilecek Sorumluluklar:
- Okul çantasını hazırlaması,
- Suluğunu yıkaması ve ertesi gün için hazırlaması,
- Basit yemekler hazırlaması (örneğin tost yapmak, salata hazırlamak).
Yine bu dönemde ebeveynlerin çocuklarının başarısını ve istikrarını fark edip teşvik etmesi önemlidir. Hata yaptığında yargılamadan onunla konuşarak hatalardan öğrenmesini destekleyebilirsiniz. Örneğin, çantasını eksik hazırladığında, “Bugün çantanda eksiklerin olabilir, sorun değil, yarın için hazırlığını yaparken ihtiyacın olanları daha dikkatli düşünebilirsin” gibi bir ifade kullanabilirsiniz.
10-12 Yaş: Artan Bağımsızlık ve Sorumluluk Paylaşımı
Bu yaş grubundaki çocuklar artık kendi ihtiyaçlarını büyük ölçüde karşılayabilecek bir gelişime ulaşmıştır. Sorumluluklarının neler olduğunu net bir şekilde bildiği bir dönemdir.
Verilebilecek Sorumluluklar:
- Kendi odasını temizlemesi ve düzenlemesi,
- Ödevlerini tek başına yapması,
- Arkadaşlarıyla sosyal etkinlik planlaması ve vakit geçirmesi,
- Evde belirli bir görev üstlenmesi (örneğin, çamaşırları katlaması ya da çöpü dışarı çıkarması).
Bu dönemde ebeveynler olarak çocuklarınızın sorumluluklarını yerine getirip getirmediğini takip edin, ancak sonuçlarını deneyimlemesine de fırsat tanıyın. Örneğin, kirli tişörtünü kirli sepetine atmadığı için tişörtü yıkanmamış olduğunda, o gün için giymek istemeyeceği başka bir tişörtle dışarıya çıkmayı deneyimlemesine izin verebilirsiniz. Gerektiğinde rehberlik edebileceğiniz güvenli bir alan yaratarak seçimi kendisinin yapmasını isteyin.
Ebeveynlerin çocuklarına sorumluluk verirken kaçınması gereken bazı tutumlar vardır. Bunlardan ilki “mükemmeliyetçilik”. Bazı ebeveynler, çocuklarının sorumluluklarını yeterince iyi yapamadığını düşündüğü için kendisi tekrar yapmakta ya da çocuklarının yaptığını düzeltmektedir. Bu durum çocukların özgüvenini zedeler ve bir sonraki sefer sorumluluklarını yerine getirmekten kaçınan bireyler haline gelirler. Bu yüzden mükemmeliyetçiliği bir kenara bırakıp çocuklarınızın çabasına vurgu yapmanız ve küçük başarılarını takdir etmeniz oldukça önemlidir.
İkinci tutum “aşırı korumacı” davranmaktır. Bazı ebeveynler, çocuklarının hata yapmasından çok korktuğu için onların yerine karar alır ve sorumluluklarını yerine getirir. Bu durumda çocuklara sorumluluk verme eylemi ortadan kalkar.
Üçüncü tutum ise “sabırsızlık”. Hızlı yaşam koşullarında bazen ebeveynler, bir yerlere yetişmek adına fazla tez canlı ve aceleci davranabiliyor. Bu durumda çocuklara verilen sorumlulukların çoğu zaman ebeveynler tarafından yerine getirildiğini görüyoruz. Çocuklara sorumluluk bilincini yerleştirebilmek için sabırlı davranıp onlara fırsatlar tanımak oldukça önemlidir.
Çocuklara sorumluluk vermek konusundan biraz bahsettik. Şimdi biraz da yetişkinlerde sorumluluk bilincine değinmek istiyorum. Geleneksel toplumlarda aile içindeki sorumluluk dağılımına bakıldığında, sorumlulukların çoğunlukla belirli bireylerin üzerinde yoğunlaştığı görülür. Bu durum, bireysel tükenmişlik ve ilişkilerde dengesizlik yaratabilir.
Yukarıda belirttiğim kaçınılması gereken ebeveyn tutumlarına maruz kalan bazı yetişkinlerin sorumluluk bilinci geliştiremediğini görüyoruz. Yetişkin birey, verilen görevleri sürekli erteleme, hataları için başkalarını suçlama, karar almaktan kaçınma, görev ve sorumlulukların sonuçlarını üstlenmeme yönünde davranışlar sergiliyorsa, sorumluluk alma bilinci yeterince gelişmemiş demektir.
Sorumluluk alma bilinci gelişmemiş yetişkinlerin bu becerilerini geliştirebilmek adına öncelikle küçük sorumluluklar verilerek kendilerini bunu yapıp yapamama konusunda denemelerine izin verilebilir. Verilen sorumlulukları yerine getirdiğini gördüğünüzde takdir etmek, bir sonraki sefere tekrar denemesi yönünde önemli bir teşvik adımı oluşturacaktır. Tıpkı çocuklara bu beceriyi öğretirken yaptığımız gibi, sonuca değil sürecin kendisine odaklanmayı ve çabası için ona teşekkür etmeyi unutmayın. Sorumluluklarını yerine getirirken hata yapıyorsa, yaptığı hatalarla yüzleşmesine fırsat tanıyın ama aynı zamanda şefkatli bir yerden yaklaşarak bunun sorumluluk almayı öğrenmesi için gerekli olduğunu vurgulayabilirsiniz.
Sorumluluk almanın kendi hayatını kontrol etmesi, bağımsızlığını kazanması, kendi kararlarının sonuçlarını yönetmeyi öğrenmesi açısından son derece önemli olduğunu ona anlatabilirsiniz. Evdeki görev ve sorumlulukları paylaştıktan sonra size ait olan sorumlulukları yerine getirerek diğer yetişkin bireye örnek olabilirsiniz. Ayrıca sorumluluklarını yerine getirme konusunda onu nelerin motive edeceğini keşfetmesine yardımcı olabilirsiniz. Burada bahsettiğim adımları yerine getirmek, yetişkin bireyin sorumluluk bilincini artırma yönünde her zaman hızlı sonuçlar getirmeyebilir; bu yüzden tüm aşamalarda sabırlı olmayı da sakın unutmayın.
Özet olarak; çocukların erken yaşlardan itibaren sorumluluk almasını sağlamak, onların hem bireysel hem de sosyal gelişimine katkıda bulunur. Dengeli bir sorumluluk dağılımı, uygun ebeveyn tutumlarıyla desteklendiğinde çocukların daha özgüvenli, güçlü ve üretken bireyler haline geldiği görülmektedir. Sorumluluk bilinci, çocuklukta gelişmeye başlasa da yetişkinlikte de kazandırılabilir. Bunun için bireyin önce küçük adımlarla başlamasına, yaptığı seçimlerin sonuçlarını görmesine ve özellikle hata yapmasına izin verilmelidir. Unutulmamalıdır ki, sorumluluk almak bir yük değil; özgüven, otokontrol ve özgürlük yolunda bir fırsattır.
