Her insanın kendine ait bir çalma listesi vardır. Bazıları güne enerjik bir pop şarkısıyla başlarken, bazıları melankolik melodilerle kendini bulur. Peki, neden bazı şarkılar bizi derinden etkilerken diğerleri geçip gider? Müzik psikolojisi, müziğin sadece bir eğlence aracı değil, aynı zamanda ruh halimizin ve kişilik yapımızın bir aynası olduğunu öne sürer. Psikoloji bilimi, müzik zevkimizin rastgele olmadığını; aksine kim olduğumuzu, ne hissettiğimizi ve dünyayla nasıl bir bağ kurduğumuzu yansıttığını belirtir. Bu yazıda, bireylerin müzik tercihleri ile psikolojik kimlikleri arasındaki ilişkiyi inceleyeceğimiz bilimsel bulgular eşliğinde kısa bir yolculuğa çıkacağız.
Müzik ve Kişilik: En Sevdiğin Şarkılar Seni Ele Veriyor Olabilir mi?
Psikolojide sıkça başvurulan Beş Faktör Kişilik Kuramı (Big Five); açıklık, sorumluluk, dışadönüklük, uyumluluk ve duygusal denge olmak üzere beş temel kişilik boyutunu inceler. “Yapılan araştırmalar, müzik zevkimizin rastlantısal değil; kişilik özelliklerimizin sistematik bir yansıması olduğunu ortaya koyuyor (Rentfrow & Gosling, 2003).” Örneğin, yüksek düzeyde açıklık (yeniliklere ve sanata açık olma) özelliğine sahip bireylerin genellikle caz, klasik müzik veya deneysel türlere yöneldiği gözlenmiştir. Bu bireyler müzikte duygusal ve düşünsel derinlik ararlar.
Dışadönük kişiler ise genellikle enerjik, hareketli ve ritmik şarkılardan hoşlanır. Dans edilebilen, sözleri tekrar edilebilen ve sosyal ortamlarda dinlenebilecek müzik türleri, bu kişilik tipine hitap eder. Daha içe dönük bireyler ise müziği genellikle yalnız zamanlarda dinlemeyi tercih eder; onlar için müzik bir iç yolculuktur. Bu farklılıklar, müziğin sadece bir “zevk” meselesi değil, aynı zamanda bir “ifade” biçimi olduğunu gösterir. Aynı zamanda, insanların hangi duygulara yakın olduğunu ve dünyayı nasıl algıladıklarını da dışa vurur. Bu yönüyle müzik, kişilik analizi açısından da önemli bir araçtır.
Müzik mi Zihni Yönlendirir, Zihin mi Müziği Seçer?
Bir şarkıyı dinlediğimizde mi o duyguyu hissederiz, yoksa zaten hissettiğimiz için mi o şarkıyı seçeriz? Bu soru, psikoloji kadar nörobilimsel araştırmaların da ilgi alanına girmiştir. Örneğin, Salimpoor ve arkadaşlarının (2011) yürüttüğü bir çalışmada, müzik dinlemenin beyinde dopamin salınımını tetiklediği ve bu sayede yoğun mutluluk, heyecan veya huzur duygularını ortaya çıkardığı gösterilmiştir. Özellikle müziğin zirve noktalarında, beynin ödül sistemi olan nucleus accumbens bölgesinde yoğun bir aktivasyon gözlemlenmiştir.
Ancak birçok kişi için müzik aynı zamanda bir aynadır; o anki duygu durumumuzu yansıtır. Seçtiğimiz şarkılar, zihinsel atmosferimizin bir özeti gibidir. Bu durum, müziğin bir duygusal zeka göstergesi olarak da işlev görebileceğini düşündürür.
Müzik ve Kimlik: Biz Kiminle Aynı Şarkıyı Dinliyoruz?
Müzik yalnızca bireysel değil, aynı zamanda sosyal bir deneyimdir. İnsanlar benzer müzik zevklerine sahip oldukları kişilerle daha kolay bağ kurarlar. Ortak bir şarkı, iki yabancıyı arkadaş yapabilir; bir konser, binlerce kişiyi aynı duyguda birleştirebilir. Bu da müziğin sadece bireysel psikolojimizle değil, sosyal kimliğimizle de ilgili olduğunu gösterir.
Örneğin, Türkiye’de uzun yıllar boyunca yaygın olan arabesk müzik; yalnızca bir müzik türü değil, aynı zamanda bastırılmış duyguların, sınıfsal sıkışmışlıkların ve bireysel acıların ortak bir anlatımı olmuştur. Bu tür şarkılar aracılığıyla dinleyiciler yalnızca kişisel duygularını değil, toplumsal aidiyetlerini ve yaşadıkları ortamın gerçekliğini de ifade ederler. Kimi zaman bir Orhan Gencebay şarkısı, bir kuşağın içsel isyanını dışa vurmanın yolu hâline gelir.
Müzik tercihlerimiz, bazen yaşadığımız coğrafyayı, politik duruşumuzu ya da ait olmak istediğimiz kültürel grubu da yansıtabilir. Her toplumun kolektif hafızasında bazı melodiler vardır; bu melodiler sadece ses değil, ortak yaşanmışlıkların yankısıdır. “Ben bu tür müziği seviyorum” cümlesi, aslında çoğu zaman “Ben buyum” demenin farklı bir yoludur.
Sonuç
Her birimizin müzik zevki, sıradan bir beğeninin ötesinde, derin bir psikolojik haritayı içinde barındırır. Dinlediğimiz şarkılar yalnızca kulaklarımızı değil, kimliğimizi, duygularımızı ve sosyal dünyayla kurduğumuz bağı da yansıtır. Kimi zaman ruh halimize uygun şarkılar seçeriz, kimi zaman da ruh halimizi bir şarkıya teslim ederiz.
Bu bağlamda müzik, sadece eğlence değil; içsel dünyamıza açılan bir kapı, duygusal bir düzenleyici ve hatta sosyal bir kimlik göstergesidir. Belki de bundan sonra bir şarkıya kulak verirken kendimize şu soruyu sormalıyız: Bu melodide kendimden neyi buluyorum? Çünkü bazen bir şarkı sadece kulağa değil, tam kalbin üzerine dokunur. Ve o dokunuş, kim olduğumuzu anlamamızda sessiz ama güçlü bir yol arkadaşı olabilir. Belki de müzik, ruh halimizin sesli halidir. Bizim söyleyemediklerimizi bizim yerimize söyleyen bir dost gibi.
Kaynakça
• Rentfrow, P. J., & Gosling, S. D. (2003). The do re mi’s of everyday life: The structure and personality correlates of music preferences. Journal of Personality and Social Psychology, 84(6), 1236–1256.
• Salimpoor, V. N., Benovoy, M., Larcher, K., Dagher, A., & Zatorre, R. J. (2011). Anatomically distinct dopamine release during anticipation and experience of peak emotion to music. Nature Neuroscience, 14(2), 257–262.
• Rentfrow, P. J., Goldberg, L. R., & Levitin, D. J. (2011). The structure of musical preferences: A five-factor model. Journal of Personality and Social Psychology, 100(6), 1139–1157.
Güzel bir çalışma olmuş . Keyifle okudum.