Günümüz dünyasında pandemi, savaşlar, doğal afetler, ekonomik dalgalanmalar ve toplumsal çatışmalar gibi küresel ölçekte yaşanan sorunlar, insanların psikolojik iyi oluşunu belirgin biçimde etkilemektedir. Bu olumsuzluklar hem ülkemizde hem de dünyada birçok kişi için günlük yaşamı zorlaştıran kaygı ve stres kaynaklarına dönüşmüş durumdadır. Yoğun ve yorucu çalışma temposu, şehir yaşamının kalabalık ve yapay yapısından uzaklaşma isteği, dinlenme ve huzur arayışı, insanları giderek doğaya yöneltmekte; doğada zaman geçirme ihtiyacını artırmaktadır.
Bireylerin olumsuz duygu durumlarından uzaklaşabilmeleri ve yaşamdan daha fazla haz alabilmeleri, önemli ölçüde psikolojik dayanıklılıkları ve yaşam doyumlarıyla ilişkilidir. Psikolojik dayanıklılık; kişinin zorluklar, travmalar ya da stresli koşullar karşısında uyum gösterme ve yeniden toparlanma kapasitesini içeren bilişsel, duygusal ve davranışsal süreçlerden oluşan çok boyutlu bir yapıdır (Fletcher ve Sarkar, 2013). Sabit bir özellik olmaktan ziyade zamanla geliştirilebilen bu dinamik süreç, ruh sağlığının desteklenmesinde kritik bir rol oynar (Angeler vd., 2018; Amreen ve Malik, 2021). Zihinsel iyilik hâlini ve genel yaşam memnuniyetini artırmadaki etkisi nedeniyle psikoloji alanında önemli bir araştırma konusu haline gelmiştir (Jiménez, 2020). Çeşitli çalışmalar, psikolojik dayanıklılığı yüksek bireylerin yaşam doyumlarının da daha yüksek seviyede olduğunu göstermektedir (Dursun ve Özkan, 2019). Bu durum, zorluklarla etkili şekilde başa çıkabilmenin yaşamda daha fazla tatmin duygusuna katkı sağladığını ortaya koymaktadır.
Doğayla Temasın Psikolojik Etkileri
Alan yazın incelendiğinde, doğa ile temasın ve doğa sporlarına katılımın bireylere maddi, manevi, sosyal ve çevresel pek çok fayda sunduğu görülmektedir. Bu çalışmalarda doğada bulunmanın özgüveni artırdığı, karar verme becerilerini geliştirdiği, kişilik gelişimine katkı sağladığı, mutluluk hissini güçlendirdiği, iletişimi kolaylaştırdığı, yenilik ve olumlu problem çözme becerilerini desteklediği, sosyalleşmeyi artırdığı ve yaşam doyumunu yükselttiği belirtilmektedir (Hilton, 1992; McRoberts, 1994; Barut vd., 2019; Csikszentmihalyi ve Csikszentmihalyi, 1999; Yerlisu-Lapa vd., 2010). Gelir düzeyi arttıkça insanların evlerini çiçek ve bitkilerle donatmaya yönelmeleri, doğa odaklı hobiler edinmeleri veya bahçeli evlerde yaşamayı tercih etmeleri de doğayla iç içe olmanın sağladığı faydaların bilinen göstergeleri arasındadır (Beer, 1990).
Mostyn (1979), doğayla temasın olumlu etkilerini dört boyutta açıklamaktadır: duygusal (sakinlik, yalnız kalma hissi, günlük stresten uzaklaşma), entelektüel (doğayı gözlemleme, çevrenin tarihine ilgi duyma, yeni beceriler edinme), sosyal (doğal ortamlarda iletişimin kolaylaşması, topluluk bilinci geliştirme) ve fiziksel (temiz havanın etkisi, canlılık hissi, bitki ve hayvanlarla duyusal temas). Bunun yanı sıra doğayla doğrudan temas kadar dolaylı temasın da —örneğin parktaki çiçeklere bakmak ya da pencereden ağaçları görmek— psikolojik faydalar sağladığı, hatta bu tür alanların yakınlarda bulunmasının bile olumlu etkiler oluşturduğu belirtilmiştir (Ulrich ve Parson, 1992).
Doğanın Bilişsel ve Duygusal İyileştirici Etkisi
Doğada tatil yapan, kent içinde tatil yapan ve tatil yapmayan bireylerin karşılaştırıldığı bir araştırmada, katılımcılardan bir okuma parçasındaki hataları düzeltmeleri istenmiş; en yüksek puanı doğa gezisine katılan grubun aldığı görülmüştür. Üniversite yurtlarında yapılan benzer bir çalışmada ise penceresi doğal manzaralara bakan öğrencilerin dikkat kapasitelerinin, bu manzaralardan yoksun odalarda kalan öğrencilere göre daha yüksek olduğu bulunmuştur (Tennessen ve Cimprich, 1995). Kaplan’ın (1988) çalışması da, çalışma ortamından doğayı görebilen bireylerin daha az iş stresi yaşadığını, işlerinden daha çok memnun olduklarını ve daha az fiziksel şikâyette bulunduklarını ortaya koymaktadır.
Tüm bu bulgular bir arada değerlendirildiğinde, insanların doğayla kurdukları bağın yalnızca estetik bir tercih ya da boş zaman etkinliği olmaktan çok daha öte bir anlam taşıdığı görülmektedir. Doğal çevreyle temas, modern yaşamın getirdiği stres ve belirsizlikler karşısında bireyleri güçlendiren, psikolojik dayanıklılığı besleyen ve yaşam doyumunu artıran güçlü bir kaynak olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, doğayı gündelik yaşamın bir parçası haline getirmek, sadece ruh sağlığını korumak için değil, aynı zamanda daha dengeli, daha huzurlu ve daha anlamlı bir yaşam sürmek adına önemli bir adım olarak değerlendirilebilir.
Doğayı Günlük Yaşama Dahil Etme Önerileri
Doğal çevreyle temasın psikolojik iyilik hâlini güçlendirdiğine ilişkin literatür göz önünde bulundurulduğunda, bireylerin günlük yaşam pratiklerine doğa temelli etkinlikleri düzenli olarak entegre etmeleri önerilmektedir. Ulrich’in (1984) stres iyileşmesi teorisi ve Kaplan ve Kaplan’ın (1989) dikkat yenilenme kuramı, doğaya kısa süreli maruz kalmanın dahi bilişsel ve duygusal iyileştirici etkiler yaratabileceğini vurgulamaktadır. Bu doğrultuda, düzenli yürüyüşler, doğal alanlarda kısa molalar, yeşil alanlara erişimin artırılması veya ev–iş ortamlarında doğal ögelerin kullanılması, bireysel psikolojik dayanıklılığı destekleyici stratejiler arasında yer alabilir.
Ayrıca, doğa sporlarına katılımın özgüven, karar verme becerileri ve sosyal iletişim üzerinde olumlu etkiler yarattığını gösteren çalışmalar (Hilton, 1992; Barut vd., 2019) göz önünde bulundurulduğunda, bireylerin fiziksel aktiviteyi doğayla bütünleştiren programlara yönelmeleri önerilebilir. Kurumlar açısından ise çalışan ve öğrenci iyi oluşunu artırmak amacıyla doğal manzaralara erişim, yeşil kampüs / yeşil ofis tasarımları ve açık havada çalışma veya dinlenme alanlarının artırılması, literatürde destek bulan etkili uygulamalar arasındadır (Kaplan, 1988; Tennessen ve Cimprich, 1995).
Kaynakça
Amreen, N., & Malik, N. I. (2021). Psychological resilience and its role in mental health: A review. Journal of Mental Health and Human Behaviour, 26(2), 112–118.
Angeler, D. G., Allen, C. R., Barichievy, C., Eason, T., Garmestani, A., Graham, N. A. J., Granholm, D., Gunderson, L., Knutson, M., Nash, K. L., Nelson, R. J., Nyström, M., Spanbauer, T. L., Stow, C. A., Sundstrom, S. M., & Twidwell, D. (2018). Resilience in complex social-ecological systems. The American Naturalist, 191(4), 462–480.
Barut, Y., Demir, R., & Yıldız, M. (2019). Doğa sporlarının bireylerin psikolojik ve sosyal gelişimine etkisi. Spor Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 4(1), 45–57.
Beer, A. R. (1990). Environmental design and human behaviour. Oxford University Press.
Csikszentmihalyi, M., & Csikszentmihalyi, I. S. (1999). Optimal experience: Psychological studies of flow in consciousness. Cambridge University Press.
Dursun, S., & Özkan, S. (2019). Psikolojik dayanıklılık ve yaşam doyumu ilişkisi: Üniversite öğrencileri üzerine bir araştırma. Klinik Psikoloji Dergisi, 3(2), 85–98.
Fletcher, D., & Sarkar, M. (2013). Psychological resilience: A review and critique of definitions, concepts and theory. European Psychologist, 18(1), 12–23.
Hilton, J. (1992). Outdoor recreation and psychological well-being. Journal of Outdoor Education, 6(2), 12–20.
Jiménez, M. P. (2020). Resilience and life satisfaction: A systematic review. Journal of Happiness and Well-Being, 8(1), 1–20.
Kaplan, R. (1988). Perception and landscape: Conceptions and misconceptions. Environmental Psychology, 8(3), 241–248.
Kaplan, R., & Kaplan, S. (1989). The experience of nature: A psychological perspective. Cambridge University Press.
McRoberts, H. (1994). Outdoor education and personal development: An evaluation study. International Journal of Adventure Education, 2(1), 19–28.
Mostyn, B. (1979). The importance of nature to psychological health. Human Ecology, 7(2), 103–110.
Southwick, S. M., Bonanno, G. A., Masten, A. S., Panter-Brick, C., & Yehuda, R. (2014). Resilience definitions, theory, and challenges: Interdisciplinary perspectives. European Journal of Psychotraumatology, 5(1), 1–14.
Tennessen, C. M., & Cimprich, B. (1995). Views to nature: Effects on attention. Journal of Environmental Psychology, 15(1), 77–85.
Ulrich, R. S. (1984). View through a window may influence recovery from surgery. Science, 224(4647), 420–421.
Ulrich, R. S., & Parsons, R. (1992). Influences of passive experiences with plants on individual well-being and health. In D. Relf (Ed.), The role of horticulture in human well-being and social development (pp. 93–105). Timber Press.
Yerlisu-Lapa, T., Ardahan, F., & Mert, M. (2010). Doğa sporlarına katılım ve yaşam doyumu ilişkisi. Spor Bilimleri Dergisi, 21(2), 35–44.
