Empati, bireylerin başkalarının duygularını anlama ve paylaşma yetisidir. Bu karmaşık süreç sadece psikolojik değil, aynı zamanda biyolojik temellere de dayanır. Son yıllarda yapılan araştırmalar, empati becerilerimizin temelinde ayna nöronların önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Bu yazıda, bilişsel psikoloji kategorisinde empati ile ayna nöronlar arasındaki ilişki ve empatik davranışların biyolojik etkilerinden bahsedeceğim.
Bir kişinin, duygusal durumunu anlama ve karşılıklı paylaşma yeteneğine empati diyoruz. Empati, insanlarla olan iletişimimizi pozitif yönde etkileyen ve onların duygu ve düşüncelerini anlayıp sağlıklı geri dönüt vermemize yardımcı olan bir eylemdir. Empati kurabilmek için karşımızdakini dikkatli bir şekilde dinleriz ve yaşadıkları deneyim veya duyguları hakkında bazı ipuçları elde ederiz. Bu ipuçları bizim önyargılarımızı bir kenara bırakarak kendimizi karşıdakinin yerine koyarak neler yaşamış olabileceğini düşünmemizi sağlar. Bu noktada duygusal farkındalığımız gelişir ve karşıdaki insanı daha iyi anlamaya başlarız.
Farklı psikoloji kuramlarının öncüleri, empatiyi tanımlamak ile birlikte empatinin biyolojik yansımalarına ilişkin ilk çıkarımlarda bulunmuşlardır. Örneğin; Giacomo Rizzolatti, 1990’ların başında makak maymunlarında yaptığı çalışmalarda, premotor kortekste yer alan bazı nöronların hem kendi hareketlerde hem de başkalarının hareketlerini gözlemlerken aktif hale geldiğini saptadı. Vittorio Gallese ve Christian Keysers, “simülasyon teorisi” bağlamında şunları öne sürdü: başkasının eylem, duygu veya niyetini anlamak, kendi bedenimizde bu olayın “içsel bir simülasyonu” ile gerçekleşir. Bu süreçte premotor ve parietal ayna sistemin yanı sıra, anterior insula ve anterior singulat korteks gibi limbik bölgeler devreye girer; böylece sadece gördüğümüz bir eylemi değil, gözlemlediğimiz kişinin duygusal deneyimini de hissederiz.
Empatinin biyolojik göstergelerine ilişkin en önemli gelişmeler ayna nöronların keşfi ile başlamıştır. 1990’larda Rizzolatti ve ekip arkadaşları, makak maymunlarının premotor korteksindeki F5 bölgesinde hem gözlemlediği hem de gerçekleştirdiği hareketlere tepki veren sinir hücrelerini tanımladı. Bu tür “ayna” özellikli nöronların varlığı, duygusal empatiyi açıklamak için kullanılan simülasyon teorilerine zemin hazırladı; zira bu hücrelerin aktivasyonu, bireylerin başkalarının deneyimlerini subjektif olarak “içselleştirmesine” olanak tanır. Böylelikle, ayna nöron sistemi, başkasının mutluluğu ya da acısını sadece tanıyan değil, aynı zamanda hisseden ve paylaşan bir nörobiyolojik mekanizma olarak empati araştırmalarına bilimsel bir boyut kazandırmıştır.
Ayna Nöronlar Nasıl Çalışıyor:
Ayna nöronlar, hem bir birey bir motor eylemi gerçekleştirdiğinde hem de başka bir bireyin aynı veya benzer bir motor eylemi gerçekleştirdiğini gözlemlediğinde deşarj olan belirgin bir nöron sınıfını temsil eder. Premotor korteks, tamamlayıcı motor alanı, birincil somatosensoriyel korteks, amigdala, talamus ve inferior parietal korteks dahil olmak üzere birden fazla beyin bölgesinde bulunmuştur.
-
Hareketleri başlatma, planlama ve koordine etme ve öğrenilen eylemler için motor programlarını depolama
-
Vücudun farklı bölgelerinden gelen dokunma, basınç ve propriosepsiyon (vücut pozisyonunun farkındalığı) ile ilgili duyusal bilgilerin işlenmesi
-
Duyusal motor bütünleştirme, mekansal farkındalık ve nesnelerin kendine göre algılanması
-
Duyguları işlemek ve duygusal tepkileri düzenlemek ile meşguldürler.
Empati ve Ayna Nöronların Nörobiyolojik Bağlantıları:
Ayna nöron sistemi, başkalarının eylemlerini veya duygusal durumlarını gözlemlerken, aynı nöral ağları harekete geçirerek bir “içsel yansıtma” mekanizması sağlar. Bu sistem, motorik eylemlerin ötesine geçerek duygusal deneyimlerin paylaşılmasında önemli rol oynar.
Örneğin, Wicker ve arkadaşlarının yayımladığı çalışmada, bir kişinin tiksinti yaşadığını gözlemlemek, gözlemcinin anterior insulasında aynı sinirsel aktivasyonu tetikleyerek duygusal rezonansı desteklemiştir. Benzer şekilde, araştırmalar anterior cingulate korteks (ACC) gibi alanlarda hem acı hissedildiğinde hem de başkasının acısına tanık olunduğunda paralel aktivite gözlemlenmiş, bu durum empatik ağrının sinirsel yansımalarını ortaya koymuştur.
Ayna Nöronların Günlük Empatik Tepkilerdeki Rolü:
-
Duygusal Yansıtma:
Başkasının duygusal durumunu izlediğimizde, benzer duygusal beyin bölgelerimiz aktive olur. Örneğin, bir arkadaşının gözyaşlarını silerken sesi titriyorsa, bunu izlediğinde senin de gözlerinin dolması veya boğazının düğümlenmesi, anterior insula ve anterior cingulate korteks gibi alanların devreye girmesiyle açıklanır. -
Motor Taklit Üzerinden Empati:
Birinin fiziksel bir acı yaşadığını gözlemlediğinde (örneğin elini kestiğinde yüzünü buruşturması), sende de benzer bir yüz ifadesi oluşuyorsa, bu premotor korteksteki ayna nöronların motor eylemi içsel olarak taklit etmesinden kaynaklanır. -
Ses ve Tonlama Üzerinden Empati:
Sadece görsel değil, işitsel ipuçlar da ayna nöron sistemini harekete geçirebilir. Örneğin, biri endişeli bir ses tonuyla konuştuğunda senin de kalp atışların hızlanıyor ve gergin hissediyorsan, bu sistemin duygusal rezonans yoluyla çalıştığının göstergesidir. -
Dokunma ve Fiziksel Empati:
Bir başkasının fiziksel temasını izlerken, örneğin birinin koluna buz konulduğunu gördüğünde kendin de soğuk hissediyorsan, bu da somatosensoriyel korteksin devreye girmesiyle empatik dokunma yansımasıdır.
Sonuç olarak, ayna nöron sistemi hem hareketlerin hem de duyguların anlaşılmasında ve paylaşılmasında işlevsel olan, empatik davranışları destekleyen bir mekanizmadır. Her ne kadar empati çok boyutlu bir süreç olsa da ayna nöronların sağladığı hızlı ve otomatik yansıtma yetisi, sosyal etkileşimlerin içsel dinamiklerini anlamamızda önemli bir rol oynamaktadır.
Kaynakça:
Iacoboni, M., & Lenzi, G. L. (2003). Mirror neurons, the insula, and empathy. Behavioral and Brain Sciences, 26(4), 817–818. https://doi.org/10.1017/S0140525X03260113
Keysers, C., & Gazzola, V. (2007). Empathy and the mirror neuron system. Trends in Cognitive Sciences, 11(12), 498–504. https://doi.org/10.1016/j.tics.2007.10.003
Wicker, B., Keysers, C., Plailly, J., Royet, J. P., Gallese, V., & Rizzolatti, G. (2003). Both of us disgusted in my insula: The common neural basis of seeing and feeling disgust. Neuron, 40(3), 655–664. https://doi.org/10.1016/S0896-6273(03)00679-2
Jarrett, C. (2019, March 25). There is only weak evidence that mirror neurons underlie human empathy. BPS Research Digest. https://digest.bps.org.uk/2019/03/25/there-is-only-weak-evidence-that-mirror-neurons-underlie-human-empathy/
Pérez-Salas, C., Martínez, A., & Ramírez, E. (2013). Mirror neuron dysfunction in autism and its implications for empathy. Journal of Clinical Neuroscience, 20(10), 1350–1353. https://doi.org/10.1016/j.jocn.2012.11.020
UPE (t.y.). Empati nedir? Empati neden önemlidir? https://upe.com.tr/empati-nedir-empati-neden-onemlidir/
Altınbaş, K., Gülöksüz, S., Özçetinkaya, S., Oral, E.T. (2010). Empatinin biyolojik yönleri. Psikiyatride güncel yaklaşımlar, 2(1):15-25. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/115154
Rizzolatti, G., Fadiga, L., Gallese, V., Fogassi, L. (1996). Premotor cortex and the recognition of motor actions. Cognitive brain research, 3(2), 131-141. https://doi.org/10.1016/0926-6410(95)00038-0
Gallese, V., Goldman, A., (1998). Mirror neurons and the stimulation theory of mind-reading. Trends in cognitive sciences, 2(12), 493-501. https://doi.org/10.1016/S1364-6613(98)01262-5
Iacobani, M. (2009). Imitation, empathy and mirror neurons. Annual review of psychology, 60, 653-670. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.60.110707.163604
